نقش روشنفکران در رونسانس تاریخ معاصر ایران

بسمه تعالی

 

نقش روشنفکری در رونسانس تاریخ معاصر ایران

تاریخ پرفراز و نشیب کشور پهناور ایران شاهد حوادث، اتفاقات، پیشرفت ها و سرافکندگی های زیادی بوده است که در بسیاری از موارد جبران ناپذیر و اثرات آن بصورت یک ضایعه در تاریخ ما برجا مانده است.در تمامی این دوران معاصر هرگاه حادثه ای یا اتفاقی بزرگ در این کشور صورت گرفته است مثل همه حوادث و اتفاقات روزگار، برگرفته و نشات گرفته از سلسله عوامل و پیش زمینه هایی بوده است که با کنار هم قرار گرفتن این موارد و عوامل که زمینه سازی آن حادثه را و محوریت آن واقعه را بر دوش خود حمل می کنند، شاهد انحنایی در تاریخ ایران بوده ایم.از جمله این موارد فرهنگ قالب و غالب در آن برهه تاریخی است که سازش ، آمادگی و توانایی مردم در قبول و پذیرش یا رد آن حادثه مهم تاریخی را تعیین می کند.فرهنگ موجود وحاکم در هر زمان به نوبه خود هم به وجود آورنده ی یک دوران سیاه طلایی یا سیاه یک مملکت است و هم آماده کننده مراحل بعدی و غیر پیشبینی تاریخ فردای یک سرزمین .بنابراین از مهم ترین عوامل تاریخ سازی در هر سرزمینی و کشوری و بخصوص ایران، عنصر فرهنگ است که گرداننده وقایع مهم آن دوران است.در واقع وقتی به عنوان مثال به نهضت عدالتخواهی که یک حرکت عمومی و خواست عمومی و خوایت مردمی بود را مورد بررسی قرار می دهیم درمی یابیم که این نهضت معلول خواست فرهنگی مردم بوده است.فرهنگ عامل اصلی به ستوه آمدن مردم است که دست به یک نهضت یا انقلاب یا مقابله زده می شود.

وقتی یک فرهنگ صحیح و خوب و کامل و سازش ناپذیر بر کشوری سایه بیافکند ، حضور و یا ورود عوامل بیگانه و اجنبی و یا حتی داخلی به آن کشور با مشکلات عدیده ای همراه می شود.با بررسی یک دوره تاریخی از دوران مهم و سرنتوشت ساز کشورمان ایران به دنبال بررسی میزان اهمیت فرهنگ مردم و روحانیت در به وجود آمدن اتفاقات مهم، از جمله سلطه یا خروج اجنب ازایران، باج دهی پادشاهان، تحقیر ملت ایران و ... ما را به نتایج جالبی از اهمیت عامل فرهنگ فکری حاضر در یک عصر بر این اتفاقات می رساند.و یکی از نکات مهم در تاریخ معاصر ایران-200ساله- شناسایی و تشخیص روند فکری حاکمان و غلبه آنها بر فرهنگ مردم در آن عصر است.سازش با اجانب که در تاریخ ما با عنوان موازنه مثبت و منفی جایگاه وی‍ژه ای یافته است را در دوران معاصر با توجه به غنای فرهنگی عموم مردم مورد، عاملی است که در همین سال های گذشته نیز از جمله پرسرو صداترین اتفاقات است.به کارگیری سیاست مذکور در برنامه های کلان مملکتی باعث بروز حوادثی از قبیل:

*افزایش رابطه با کشورهای غربی و هجوم قدرتهای استعماری به ایران

*از دست دادن سرزمین های وسیعی از کشور

*عقب ماندن کشور از قطار پیشرفت علمی کشورهای غربی

*از دست رفتن عزت و غرور ملی ایران در مجامع بین المللی

نهضت مشروطه و شرایط حاکم بر آن از جمله مهم ترین مقاطع وارد شده بر منحنی تغییرات تاریخی کشور ایران است.تقابل میان دو گروه مردم و علما با حکومت به اوج خود رسیده بود.اجتماع و تحصن علما و شدت سختگیری رفتاربا علما و متحصنین باعث شد مردمی که با فرهنگ ضد سازش با بیگانه حتی اگر از کشور خودشان باشد به صحنه بیایند و هم پیمان با آرمان خواهان و عدالت خواهان قدم به میدان بگذارند.در همه این مقاله به دنبال نقش فرهنگ غالب بر جریان مشروطیت هستیم. فرهنگ روحانیت، درباریان، روشنفکرها و مردم در این نهضت حضور جدی داشتند.کسروی می نویسد:«اگر فتاوی و فرمان های علمای نجف نبود کمتر کسی از مردم به یاری مشروطه بر میخواستند.مجاهدین تبریز بیشتر از دین پیروی می کردند و انگیزه ی آنها در حمایت از جنبش عدالتخواهی به پیروی از علمای نجف بود و ستارخان بارها گفته بود که : من حکم علمای نجف را اعلام می کنم.»

این نشانگر آن است که فرهنگ سازی روحانیت در میان مردم جنبش مشروطه باعث به میدان کشیدن مردم شد.در واقع اگر روح فرهنگی حاکم در میان مردم روح غربی ، سازش پذیر ، متکی به غیر و به دور از اهمیت آینده وطن بود هرگز حضوری از آنها به وحود نمی امد.البته این نکته را پیشتر از انکه به آن برسیم عرض کنم، برخی عوامل مهم از جمله عدم اتحاد و وحدت کلمه میان علما باعث سرخوردگی مردم و پیروزی قشر روشنفکر در این جریانات می شود.مشروطه همان برتری روح و فرهنگ پویای روحانیت بر شرایط حاکم بود.رسول جعفریان در کتاب بست نشینی مشروطه خواهان در سفارت انگلیس می گوید: «باید بدون ابراز هیچ گونه تردیدی گفت، نقش اول و اساسی در جنبش آزادی خواهانه و عدالت خواهانه ی مردم مسلمان ایران در مشروطه از آن علمای دین بوده است.انان با استفاده از نفوذ معنوی و روحانی خود در جامعه پیشینه و پشتوانه ای که به دلیل همین نفوذ معنوی از آن برخوردار بودند ، توانستند جنبشی را بر ضد استبداد قاجار پدید آورند و مردم را به صحنه بکشند.»

البته این نکته ناگفته نماند که برخی مورخان به شدت در تلاش بودند تا عدالت خواهی مردم را خواسته و درخواست جناح غربگرا و روشن فکرها و جبهه ی منورالفکرها ی نهضت به حساب بیاورند.این روند باعث می شد تا این موج فکری غالب گردد و علما و مردم را پیرامون خود جمع کنند و از آنها در جهت نهضت مشروطه استفاده کنند.تا آنجا که به خاطر دارم وقتی درخواست مردم مبنی بر ایجاد عدالتخوانه به امضای مظفرالدین شاه رسید این حضور فکری مشیرالدوله مبنی بر این که این درخواست وجهه قانونی ندارد، باعث شد تا لفظ مشروطه جای خود را به عدالتخواهی مردم بدهد که بعد از چان هزنی های شیخ نوری نیز کارساز نشد.در کتاب حیات یحیی کلمه عدالتخوانه در خواسته های مردم بست نشین در حرم حضرت عبدالعظیم را از جمله تلاش ها و القائات یحی دولت آبادی برشمرده است.این روند در پیش گرفته شده باعث حذف آرام و نرم نقش روحانیت از صحنه پیشبرد نهضت می شد.از جمله عوامل تغییر موقعیت، کاهش تدریجی نفوذ در میان توده مردم می توان به مواردی مختصر یاد کرد: حضور و جذب روحانی نماها و اقدامات موثر آنها، نزدیک شدن و نفوذ گروه ها و جمعیت های سری ومخفی در بیوت و منازل علما، حسن رقابت میان علما و اختلاف میان انها، نسبت دادن بدترین و خشن ترین و نامردمی ترین رفتارها به روحانیون علی الخصوص شیخ مجتهد والامقام فضل الله نوری و کاهش جایگاه روحانیت و علما در سطح جامعه.

اتاق فکر روشنفکران

در دوران مشروطه به طور بی سابقه ای تعداد زیادی انجمن مخفی که اعضاء انها معمولا تحصیل کرده های هوادار غرب بودند به وجود آمدند. در کتاب خاطرات و خطرات مهدیقلی هدایت(مخبرالسلطنه) تعداد این انجمن ها را تنها در تهران 130 گروه می داند.اولین تشکیلاتی که با الگو برداری از مدل های لژ ماسونیک بود، فراموشخانه و مدتی بعد از انحلال آن، انجمن آدمیت بود که توسط شخصی غرب زده و منوالفکر به نام میرزا ملکم خان ارمنی پایه ریزی گردید.پدر میرزا ملکم خان از ارامنه اصفهان بود که دین خود را تغییر داده و مسلمان شده بود-درحقیقت مسلمان شدن او حجابی برای نفوذ به دربار ادامه کارهای جاسوسی بود.ملکم خان با توجه به فریب ناصرالدین شاه توانست تشکیلات فراموش خانه را بنا کند و بعد از مدتی نیز با آشنایی با میرزا فتحعلی آخوندزاده روند جدیدی را برای فعالیت های کلیدی و استعماری انگلیس در پیش بگیرد.در واقع انگلیسیها از این تشکیلات و سایرذ انجمن های مخفی دیگر در جهت توسعه منافع استعماری خود بهره می بردند و به همین جهت به حمابت روشنفکران در ایران پرداختند.بنابراین بنیانگذار انجمن های نخفی در ایران ملکم خان بود و هدف اصلی او از این تشکیلات ترویج اندیشه های اروپایی و آزادی به سبک غربی و بر پایه اصول سیاست غرب شمرده شده است.تا جایی که سید حسن تقی زاده موضع صریح خود را اعلام می کند و می گوید «از ناخن پا تا نوک سر باید رنگ و بوی غرب را بگیرد.».از جمله برنامه های فراماسونی در ایران را تنطبیق مفاهیم غرب با اصول و آموزه های اسلامی و ارتباط با فرقه های دست ساز استکبار از جمله بهاییت و بابیت می توان دانست. انجمن بیداری ایرانیان در اوج کشمکش ها و درگیری های مشروطه در تهران پایه ریزی شد.لژ بیداری ایرانیان که یک مجمع فعال و تاثیرگذار ماسونی و زیر نظر مستقیم شورای عالی ماسونی فرانسه در ایران مدیریت و راهبری می شد در لیست هایی که از اسامی اعضای لژ اعلام و منتشر می کند افرادی چون  تقی زاده، محمد علی فروغی،مستشارالدوله ، وثوق الدوله که جملگی تحصیل کرده های غرب زده اند را می توان دید.همین افرادی که دقیقا بازیگردانان و صحنه گردانان مشروطیت بودند در واقع جنبش مشروطیت در لوای جناح پیروز _روشنفکر_  سرنوشت خود را پی گرفت.تا جایی که رابطه روشن فکران با مردم به دلیل ابزارهای تبلیغاتی و تخریب شدید علما بیشتر و بیشتر گردید و اقبال عمومی قاطبه علما-شیخ فضل الله نوری، سید عبدالله بهبهانی و سید محمد طباطبایی- را تنها گذاشتند.نکات جالبی که در این انجمن های ماسونی و روشنفکر مآبانه دیده میشود حضور فرزندان دو زعیم نهضت مشروطه یعنی میرزا محمد صادق طباطبایی فرزندآیت الله طباطبایی و میرزا مهدی پسر شیخ فضل الله نوری است.حضور و عضو گیری اینها مسلما بدون توجه به نقش والا وجایگاه فکری ایشان نبوده است.شرایطی از جمله داشتن افکار ترقی گرایانه و نوگرا،علما وافراد با نفوذ و شاهزادگان و رجال دولتی همراهی و یکی بودن با اهداف این انجمن ها در گزینش افراد مد نظر بوده است.

منورالفکرها و روشنفکران که خود بنیانگذار این انجمن ها یا از اعضای آنها بودند که به طور کامل با پیشرفت های فکری و سیاسی غرب آشنا و اکثرا کاردان-رجال وزارت خارجه و محصل مدارس اروپایی- بودند.نقطه مشترک در میان آنها پیشرفت جامعه در جهت رسیدن به جامعه ای همچون غرب از لحاظ فکری سیاسی اجتماعی بود که طبق گفته مقام معظم رهبری:حقیقت این است گه حرکت روشنفکری در ایران از اول، یک حرکت انحرافی، وابسته، حرکتی نه در خط ترقی و تعالی ایران و اندیشه ایرانی بود؛یک حرکت صد در صد وابسته بود.روشنفکری آن روز معنایش این بود که برای آموختن اندیشه و دانش، به مراکز سنتی فکر و علم در داخل جامعه خود مراجعه نشود.بلکه آن کسی می خواهد فکر و علم و بینش و معلومات به دست بیاورد، برود در منطقه ای دیگر در دنیایی دیگر که برای ایرانی آن روز دنیای نوینی بود، انجا تحصیل علم کند.تا اینجای قضیه اشکالی ندارد.کسی که دنبال علم هست همه جا برود اسلام هم به ما گفته ولو در راه های دور بروید و علم را پیدا کنید.

این مانعی نداشت اما ان کس که علم را از فرنگ مطالبه می کردند و دنبالش به فرنگ می رفتند وقتی بر می گشتند تنها علم نبود که آورده اند، بلکه دو کار دیگر انجام گرفته بود؛ اولا غیر از غلم همه رویدادها و عوارض ذهن انسان را هم با خود می آوردند، اخلاق فرنگی را هم می آوردند، کیفیت لباس پوشیدن فرنگی را می آوردند، کیفیت غذا خوردن فرنگی را هم با خودشان می آوردند. خصلت های جغرافیایی و اقلیمی یک مردم را هم با خودشان می آوردند.این یک خصوصیت دیگر که او فقط حامل علم نبود، حامل هر چیزی بود که گیرش آمده بودف از لباس و از خوراک و از همسرگیری و از همسر و از اخلاق و از سنت ها و غیره ذلک.

روشنفکری ایران با خصلت الحاد و بی اعتنایی به دین متولد شد.

 

تطبیق دادن اصول تفکر خود با احکام اسلام و موافقت موقت خود با علما و همراهی با مردم را در صدر کارها قرار دادند تا جایی که در روزنامه قانون ملکم خان می گوید همگام کردن اسلام با تمدن آسانتر از ریشه کن کردن آن است.وابستگی فکری انان به افکار وسیاست های غربی بود که پیشتاز انها در ان زمان که در ایران حضوری جدی داشت انگلستان بود.پس بنابر این هدف اصلی این گروه جدایی دین از سیاست و اجتماع بود و همراهی موقت انها با علما و مردم تنها نمادی از همبستگی بود و در باطن حیله ای بیش نبود.

روزنامه به عنوان یکی از ابزار های بسیار مهم ارتباطی است که قشر روشن فکر به خوبی و در جهت اهداف خود از ان استفاده کرد.اگر روند افزایش روزنامه را در 13 سال سلطنت مظفرالدین شاه بررسی کنیم (طبق کتاب در مشروطه چه گذشت) رشد قارچ گونه ای را شاهدیم که دقیقا در جهت منافع روشنفکری گام بر می داشت.در بخش سوم کتاب تاریخ بیداری ایرانیان از زبان ناظم الاسلام اسامی وتعداد این روزنامه ها ذکر گردیده است. کوشش روشنفکران در به وجود اوردن وحدت میان سید بهبهانی و طباطبایی جهت افزایش توان خود و مقابله با خواسته های شرعی شیخ فضل الله نوری نیز از اقدامات واضح روشنفکران در ان دوره است.

تغییر مسیر خواسته ها

یکی از اقدامات روشنفکران در انجمن های سری و ماسونی ایجاد فکر تحصن در سفارت انگلیس و تشویق و کشاندن مردم به این روند بود که خود قبلا توافقات را با انگلیس انجام داده بودند و تنها سیاهی لشکر ان نیاز بود که ان هم مهیا شده بود.همین اجتماع تحصن گونه در سفارت انگلیس نقطه عطف وقایع و تغییر مسیر از جنبش عدالتخواهی به مشروطه خواهی که تا ان زمان کسی حتی اسمی از ان نشنیده بود.عدالتخواهی در آموزه های شیعی جزء مهم ترین مسایل است که به قدرت می توان آن را مساوی با شریعت خواهی دانست و این حرکت روشنفکری در این زمان مهم باعث گردش مسیر به جهتی بسیار دورتر از آنجایی که خواسته مردم بود شد.این شد سرآغاز برتری روشنفکران بر اوضاع حاکم بر مشروطه و افتادن مهار و افسار اوضاع به دست مهره های انگلیسی ها و حرکت در مسیر آنها تا شهادت مظلومانه عالم و مجتهد بزرگ شیعه شیخ فضل الله نوری و ترور سید عبدالله بهبهانی و تبعید سید محمد طباطبایی که از رهبران مشروطه بودند.مشروطه میرفت تا به انقلابی مهم در ایران تبدیل شود اما دقیقا همین واقعه تحصن سفارت و چند مورد مهم دیگر تمامی برنامه ها را تغییر داد.البته ناگفته نماند که مجلس و قانون اساسی و برنامه ریزی مدون برای کشور از همین مشروطه بلند شد اما مشروط کردن چیزی که بر اساس احکام و موازین شرع نباشد همان بهتر که مشروط هم نباشد.مشروطه را می توان رونسانس ایرانیان دانست.